Vluchtelingen wandelen tussen toeristen op het Italiaanse eiland Lampedusa

Eén beeld van kerstavond zal me nog lang bijblijven. Nieuwsuur liet een reportage zien over bootvluchtelingen op het Italiaanse eiland Lampedusa. Een deel van het parcours dat mannen, vrouwen en kinderen in de klauwen van mensensmokkelaars afleggen gaat dwars door de Sahara, waar de hitte meteen slachtoffers maakt. Sommigen vallen uitgeput van de gammele vrachtwagens waarop ze als menselijke vracht worden gestouwd en blijven achter in de woestijn. ‘Er wordt niet op hen gewacht’, vertelde de commentaarstem. Daarna volgde een beeld van een zwarte vrouw die al een tijd in het zand moet hebben gelegen. Haar ogen staarden eeuwig naar de hemel. Nog voor roofdieren haar in een karkas zouden veranderen, hadden mensensmokkelaars een naamloze prooi van haar gemaakt.

Maar, zo dacht ik toen ik na Nieuwsuur op Facebook onophoudelijk foto’s van kerstdiners en glimmend cadeaupapier zag, zijn diegenen die huis en haard verlaten om in ‘ons’ Europa een beter leven te zoeken ook niet het slachtoffer van onze eigen onverschilligheid? Als ongelovige wantrouw ik elke geestelijke leider, maar paus Franciscus had gelijk toen hij bij zijn bezoek aan Lampedusa in juli uithaalde naar de ‘globalisering van de onverschilligheid’.

Die onverschilligheid lijkt rechtevenredig te zijn toegenomen met onze welvaart. Oorlog en ontbering kennen de meesten onder ons alleen uit de verhalen van ouders en grootouders. We hebben het zo goed dat ons inlevingsvermogen erdoor geslachtofferd wordt. Nu al weet ik wat velen zullen doen wanneer ze deze tekst onder ogen krijgen: wegklikken, want in een periode waarin vrolijkheid tot Olympische discipline is verheven, voelen onheilstijdingen als een smet op het eigen behaaglijke feestblazoen. Natuurlijk, initiatieven als Music for Life en Serious Request kennen succes, maar wanneer dergelijke acties buiten de eindejaarsperiode zouden plaatsvinden, zou er een pak minder geld worden ingezameld. Serious Request haalde 12 miljoen euro op voor kinderen met diarree, terwijl voor Syrië slechts 1,2 miljoen euro werd ingezameld. Was Syrië het thema van SeriousRequest geweest, dan hadden de kinderen in de vluchtelingenkampen meer geluk gehad. De westerse mens, die het individu belangrijker vindt dan de gemeenschap, schaart zich met kerst plots wel collectief rond dezelfde doelen – of het nu het rijkelijk versieren van een kerstboom of het inzamelen van geld is.

Misschien is die tijdelijke vrijgevigheid echter meer een doekje voor het bloeden van het eigen schuldgevoel om zoveel weelde dan dat het om werkelijke betrokkenheid gaat. De rest van het jaar, wanneer we zelf minder de winterkou in onze botten voelen, zijn we onverschillig en klagen we liever over de eigen crisis, die voor de meesten onder ons  hoogstens een slok op de nieuwjaarsborrel zal hebben gescheeld. Nochtans maken we ook wanneer de kerstbomen zijn verbrand deel uit van een collectiviteit, en zouden we de woorden moeten onderschrijven van de Perzische dichter Saadi, die prijken op de ontvangsthal van het gebouw van de Verenigde Naties in New York: “De kinderen van Adam zijn als een lichaam met elkaar verbonden: zodra één deel pijn doet, doet het gehele lichaam pijn.”

Wanneer het echter over – bijvoorbeeld – de bootvluchtelingen van Lampedusa gaat, halen velen de schouders op en menen ze dat net die Verenigde Naties of de Europese Unie het probleem maar moeten oplossen. Het is inderdaad wraakroepend dat de EU pas in juni 2014 (en na de Europese verkiezingen) zal beslissen of en hoe het Europese migratiebeleid moet worden bijgestuurd. De dames en heren in Brussel en Straatsburg zijn echter wel onze verkozenen, en dus horen we luid en duidelijk te protesteren wanneer zij Lampedusa laten verworden tot een macaber eiland des doods. Als we het geloof in onze eigen proteststem opgeven, kunnen we maar beter ook meteen onze democratie begraven.

Helaas botst die proteststem in toenemende mate op de met goud beklede grenzen van onze eigen comfort zone, en was het feit dat het betaalverkeer in België maandag twee uur vastliep het hoofditem van het televisiejournaal. Kerstshoppers werden geïnterviewd en klaagden over de stress die het betaalprobleem hen bezorgde. Een dag later werd het vluchtelingencentrum op Lampedusa ontruimd nadat een filmpje opdook waarin migranten in een rij moesten wachten tot ze naakt besproeid worden met een middel tegen schurft. De kijker vindt het erg, zucht even, mompelt misschien dat al die bootvluchtelingen waaghalzen en gelukzoekers toch maar zijn, en neemt daarna met vanzelfsprekend gemak woorden als ‘kerststress’ in de mond. Wie tussen kerstkreten en overdadige diners toch zijn verontwaardiging laat horen, loopt het risico te worden aangekeken als pretbederver – een reactie waaraan ik me nu al verwacht, maar dat zal me niet beletten om erover te schrijven.

Van mij mag iedereen zwelgen in zijn luxe en ermee pronken op Facebook, maar wie in de spiegel kijkt en daar alleen de eigen kerstlichtjes weerspiegeld ziet, is geen kind van Adam, maar net zo nep als de plastieken kerstbomen die onze huizen vullen. Zeggen dat we machteloos staan tegenover mensen die geen kerst- maar overlevingsstress hebben en ‘de politiek’ het maar moet oplossen, is onzin. De vrouw in de woestijn van wie spoedig slechts een lege huls zal overblijven heeft geen stem, maar wij wel, en meer dan ooit beschikken we over de middelen om die te laten horen. Als inwoners van de Europese Unie is het onze verdomde plicht onze stem niet alleen te gebruiken om Jingle Bells te zingen, maar om onze leiders erop te wijzen dat een mens een mens is, of hij nu bij zijn geboorte in een kerstsok wordt gewikkeld of alleen de kou van een Syrisch vluchtelingenkamp als deken heeft. Optimisme is een morele plicht, zei de filosoof Karl Popper. Laat me daar als nieuwjaarsboodschap aan toevoegen dat verontwaardiging dat óók is.

Deze tekst verscheen gisteren ook op de site van HP/De Tijd